Timoteus Anggawan Kusno: Door de poriën van de tijd
Tijdens IFFR 2025 besteden we bijzondere aandacht aan het werk van de Indonesische en in Amsterdam gevestigde beeldend kunstenaar en onderzoeker Timoteus Anggawan Kusno. Aan de hand van de werken die voor het programma zijn geselecteerd, reflecteert IFFR-programmeur Koen de Rooij op de stijl en urgentie van Kusno’s kunst.
De afgelopen tien jaar heeft beeldend kunstenaar en onderzoeker Timoteus Anggawan Kusno (geb. 1989) een oeuvre gecreëerd dat je als Gesamtkunstwerk wilt beschouwen en waar je je met plezier en vol nieuwsgierigheid in wilt verdiepen. De meeste films spelen weliswaar in het heden, maar zijn sterk verbonden met historische gebeurtenissen en onderzoeken hoe de gevolgen van een leven onder koloniaal gezag of tijdens maatschappelijke verstoringen als massamobilisatie en regimewissels, doorwerken in het leven, de geest en het lichaam van mensen. Zijn films laten ons inzien hoe (vaak traumatische) herinneringen en ervaringen uit het verleden zich diep nestelen in ons lichaam, ons onderbewustzijn en uiteindelijk ook in de samenleving. Met interviews, archiefbeelden, anekdotes, onderzoek ter plaatse en verschillende media toont Kusno hoe complex historische verhalen zijn en biedt hij ruimte aan nooit eerder vertelde ervaringen en verhalen. Zo laat hij ons nadenken over hoe we naar het verleden kijken en de gevolgen daarvan voor onze hedendaagse samenleving.
Zijn vroege werk Others of ‘rust en orde’ (2017) is het ideale startpunt. Met een visualisatie van vier verschillende interviews met mensen die vertellen over een ritueel in Tanah Runcuk in Indonesië in de koloniale tijd laat Kusno de grenzen tussen herinnering, werkelijkheid, documentaire en fictie vervagen. De film fungeert als creatieve interventie in de geschiedenis waarmee Kusno de historische verhalen waar we mee zijn opgegroeid en die we voor lief nemen reconstrueert en ondermijnt. Dit werk toont ook aan hoe vrij Kusno met verschillende materialen en benaderingen werkt, want het bestaat onder andere uit archiefbeelden, animatie, tekeningen, performances en nagespeelde scènes. Al deze elementen keren terug in zijn latere werk.
Bijna alle vertoonde films in dit programma bevatten archiefbeelden, met name Dear Shadow, My Old Friend (2023) en Anatomy of Nostalgia (2024) waarin hij oude beelden hergebruikt en reconstrueert om nieuwe verhaallijnen te creëren. In de eerste film volgen we de hoofdpersoon in zijn dromen terwijl hij verhalen uit zijn jeugd en van zijn overgrootvader vertelt. Gaandeweg worden de connotaties die de beelden oproepen in twijfel getrokken en ontstaat er ruimte voor nieuwe betekenissen en associaties. In Anatomy of Nostalgia is er geen verteller aanwezig, maar biedt de muziek ons de kans onze eigen relatie tot de beelden te bepalen en de nostalgische gevoelens die de historische zwart-witbeelden bij ons oproepen te onderzoeken.
In veel van deze beelden duiken ruimtes, gebouwen en alledaagse zaken als foto’s en oude schilderijen opnieuw op en bieden nieuwe betekenissen en invalshoeken. Door de grenzen van de tijd te vermengen, wordt het concept tijd vloeibaar en kunnen de geesten uit het verleden die zijn achtergebleven in die ruimtes of voorwerpen op allerlei manieren doorsijpelen in het heden. Als Kusno’s personages en performers met die geesten communiceren dringen ze door tot hun levens, hun dromen en hun onderbewustzijn. Hoe vager die grenzen in al zijn films worden, hoe meer we ons afvragen wat de geschiedenis allemaal verhult. Dat zien we vooral in Reversal (2023), de eerste film in zijn uit drie op zichzelf staande delen bestaande Luka dan bisa kubawa berlari, waarin een jonge man in slaap valt in een trein die over een spoor uit de koloniale tijd rijdt en zijn lichaam mensen en ervaringen uit het verleden waar hij onderweg op stuit, channelt. De zielen van de geesten die hij ontmoet manifesteren zich via zijn fysieke gebaren en de voortdurende gevolgen van de koloniale geschiedenis worden direct voelbaar voor de kijker.
In een van de recentere werken in het programma, Afterlives (2024), komen alle elementen uit Kusno’s werk tot nu toe samen. In een schitterende scène halverwege de film bevinden we ons in het Amsterdamse Rijksmuseum waar portretten van koloniale heersers, die in de Tweede Wereldoorlog zijn verborgen in suikerfabrieken om ze te redden, zo’n 80 jaar later weer worden opgehangen in het museum en zo een nieuwe context creëren voor de geesten die gevangenzitten in de lijsten. Als de herinneringen, anekdotes, echte ervaringen en de nagespeelde versies door elkaar gaan lopen en de films zich een weg banen door de archieven, voorwerpen en rituelen wordt duidelijk dat we niet verder kunnen zonder de confrontatie met geesten uit het verleden aan te gaan. Een aantal personages en scènes uit eerdere films keren ook terug in Afterlives, waardoor we beseffen hoe sterk het verband is tussen de ideeën in Kusno’s werk. Zoals de afstand tussen het verleden en het heden vervaagt, laat Kusno zijn films naar elkaar en naar zichzelf verwijzen en worden ook de grenzen tussen de werken steeds vager. Als beelden van de ene film opduiken in de andere worden er nieuwe lagen toegevoegd aan eerdere werken, die om een nieuwe interpretatie vragen van wat we eerder hebben gezien.
Als onderdeel van het Focusprogramma zijn ook een aantal houtskooltekeningen uit zijn serie In a Landscape te zien tijdens het festival. Die tekeningen zijn sterk verbonden met Kusno’s films. Niet alleen omdat veel verhalende en visuele elementen opnieuw opduiken in zijn latere films, maar ook omdat ze onlosmakelijk zijn verbonden met Kusno’s creatieve en artistieke proces. De meeste tekeningen zijn gemaakt in 2019 en vloeien voort uit interviews van Kusno met mensen die periodes van onderdrukking hebben meegemaakt. Als fysieke vorm van expressie gebruikt Kusno bij het tekenen zijn hele lichaam om de ervaringen uit de interviews te verwerken en meteen vorm te geven – doorvoeld en direct – voor ze een stem vinden in zijn films. Ze fungeren als moment van reflectie, tasten de schaduwen en het licht af, helpen bepalen wat er wel en niet in beeld komt en worden zo gevisualiseerde denkprocessen van onuitgesproken verhalen die voor ons als publiek onmisbaar zijn om Kusno’s artistieke werkwijze en zijn oeuvre te begrijpen.
Door de films en tekeningen naast elkaar te presenteren en verbanden te leggen tussen de verschillende lijnen en ideeën die erin opduiken, krijgen deze werken steeds meer betekenis. Ze bieden ruimte aan reflectie en dialoog, zetten ons aan tot nadenken en het bevragen en kritisch herzien van onze collectieve historische herinneringen en de manier waarop we die interpreteren en contextualiseren. In een tijd waarin de genegeerde geesten van het verleden de samenleving steeds meer lijken te verdelen, laat Kusno’s werk ons stilstaan, reflecteren en mogelijk zelfs nieuwe toekomstvisies bedenken, wat misschien wel harder nodig is dan ooit.
geschreven door Koen de Rooij
