Mind Games: Het grensoverschrijdende, traditie-tartende anime van Yuasa Masaaki

Tijdens onze 52ste editie werd het werk van meester-animator Yuasa Masaaki in de spotlight gezet. Hoewel hij in Japan als een held wordt beschouwd, zijn Yuasa's films in Nederland en Europa nog nauwelijks bekend. IFFR was trots om middels dit retrospectief een creatieve geest te kunnen eren die als weinig anderen het populaire weet te combineren met de avant-garde.

Het oeuvre van meester-animator Yuasa Masaaki is zo uiteenlopend dat het moeilijk is om te bepalen wat het überhaupt tot een oeuvre maakt. Met werken die variëren in formaat, lengte, genres, animatietechnieken en doelgroepen, en met internationale invloeden die variëren van Disney en Dali tot Tex Avery en Jackie Chan, om nog maar te zwijgen van Carl Lewis en MC Hammer, is Yuasa op artistiek gebied enorm gevarieerd. Van de nerveuze contouren van Mind Game (2004) en Ping Pong: The Animation (2014), tot de vlakke kleuren van The Tatami Galaxy (2010) en Night Is Short, Walk on Girl (2017), en de meer verfijnde stijl van Ride Your Wave (2019) en INU-OH (2021), Yuasa heeft voortdurend zijn stijl aangepast aan zijn bronmateriaal, of het nu om bewerkingen of originele scripts gaat. Gedurende zijn carrière heeft de filmmaker meerdere petten gedragen, variërend van scenarioschrijver, storyboardkunstenaar, hoofdanimator, regisseur en showrunner voor zowel zijn eigen producties als die van anderen.

Na begonnen te zijn als animator voor de populaire televisieseries Chibi Maruko-chan (1990–1992) en Crayon Shin-chan (1992–heden), maakte Yuasa zijn zeer originele speelfilmdebuut met Mind Game, een ongetemde, fantastische reis die het zaadje plantte voor zijn toekomstige werk. De film is een existentialistische parabel over een lompe, overbezorgde jongeman die uit zijn schulp kruipt om de vrije wil en volledige vrijheid te ontdekken. Mind Game begint met een verblijf in het hiernamaals en eindigt met een vlucht uit de buik van een stervende walvis. Dit assortiment aan ongelooflijke gebeurtenissen en animatiestijlen bleek echter te krachtig voor de bioscopen, waardoor Yuasa de daaropvolgende dertien jaar terugging naar televisieproductie. 

Na meer dan twee decennia freelance te hebben gewerkt bij verschillende studio's, inclusief een uitstapje naar crowdfunding met Kick-Heart (2013), richtte Yuasa in 2013 zijn eigen bedrijf Science SARU op, samen met medeoprichter Eunyoung Choi. Deze onderneming gaf de filmmaker een creatieve flexibiliteit en controle die een nieuwe, vruchtbare fase in zijn carrière inluidde, resulterend in vijf speelfilms en vier televisieseries onder zijn regie in een tijdsbestek van vijf jaar. Dit omvatte commerciële successen zoals Netflix's Devilman: Crybaby (2018) en het veelgeprezen Lu Over the Wall (2017), dat de Cristal Award won op het Annecy Film Festival.

Yuasa, die naar het creëren van een meer duurzame werkomgeving bij Science SARU streeft, weg van de Japanse overwerk-cultuur, is aangetrokken tot verhalen waar ‘all play and no work’ de boventoon voert; sterker nog, waar spelen verandert in werk. Zijn films zitten vol thema’s als atletische prestaties, productiviteit en professionele concurrentie, maar deze eigenschappen worden ingezet om te waarschuwen tegen egoïsme, tegen de mentaliteit van winnen ten koste van alles. Ze hechten meer waarde aan het verliezen zelf dan aan verliezers, in de zin dat het je over het belang van geluk van anderen kan vertellen. Vol met aspecten van clubs en verenigingen is het werk van Yuasa een ware verzameling van personages uit rivaliserende clans die samenkomen om gezamenlijke problemen op te lossen, waarbij ze een beroep doen op mededogen en compassie voor anderen.

Het is geen kwestie van het onderwerpen van eigen vrije wil aan de gemeenschappelijke moraliteit. In Yuasa’s films voel je een spanning tussen de behoefte om jezelf te zijn en het verlangen om geaccepteerd te worden in de gemeenschap. De filmmaker heeft in interviews gesproken over zijn ervaring als een eenzame, niet-sociale jongen op de middelbare school, die probeerde erbij te horen maar die werd afgewezen door zijn leeftijdsgenoten. Ondanks de eigenzinnigheid van zijn werk heeft Yuasa ook de wens geuit om een breder publiek te bereiken. Creativiteit is belangrijk, leerde hij met de oprichting van Science SARU, maar dat geldt ook voor de klanten en de markt – een les die duidelijk wordt in de onmisbare zakelijke expertise van Kanamori in Keep Your Hands Off Eizouken! (2020).

Vaker wel dan niet wordt de spanning opgelost ten gunste van het individualisme, tegen het conformisme. Het samenleven met verschillende gemeenschappen wordt mogelijk gemaakt door bemiddelende ‘tussenwezens’ die aan geen van beiden toebehoren. Soms richten deze ongedefinieerde identiteiten zich op onze echte wereld, via personages die multiraciaal (in het Japans: hafu) zijn, non-binair of genderneutraal, maar vaak zijn het glorieuze samenstellingen van verschillende soorten, collages van verschillende lichamen die de mogelijkheden van het bestaan uitbreiden. Het universum van Yuasa is er een waarin identiteiten voortdurend in beweging zijn, onderhevig aan voortdurende transformatie.

Deze filosofische uitspatting gaat hand in hand met een bewuste, formele uitspatting. Met zijn psychedelische explosie van primaire kleuren, zijn radicale vereenvoudiging van vaste vormen tot een werveling van abstracte patronen, zijn gewelddadige verdraaiingen van fysieke kenmerken, zijn agressieve vermenging van realiteit en fantasie, zijn verstrengeling van verschillende tijdslijnen, zijn onbeschaamde subjectiviteit, is de stijl van Yuasa er een van hallucinerend maximalisme dat altijd dreigt – en soms lukt – om een gegeven werk te overweldigen. In zijn onbekommerde afwijzing van het realisme, de canons van de anime-schoonheid en de voorschriften van kawaii of schattigheid, kan de esthetiek van het werk van Yuasa worden gezien als het uitdagen van een zeer gecodificeerde cultuur waarin alles een aangewezen plaats heeft.

De films van Yuasa halen hun manische energie deels uit de obsessie van de filmmaker om de bijzonderheden van beweging vast te leggen. De objecten binnen het kader zijn ofwel in beweging, waarbij de ‘camera’ meestal boven hen zweeft, of het kader zelf is in beweging. Deze gecombineerde rusteloosheid maakt de zeldzame momenten van stilte extra sterk. Van de vrije zwaai van Lu Over the Wall en de ongedwongen wals van Ride Your Wave tot de onbeschrijfelijke fysieke rituelen van Mind Game en Night Is Short, Walk on Girl, scenes met dans spelen een prominente rol in de films van Yuasa, waardoor de personages kunnen ontsnappen aan hun ingetogen lijven en de kans krijgen om wiebelige ledematen of bovennatuurlijke lichamen te ontwikkelen.

 

Hoewel deze krachtige accenten welig tieren, bewijst Yuasa met zijn subtielere aspecten een meesterlijke filmmaker te zijn. Met het vertonen van ogenschijnlijk irrelevante beelden (zoals een insect dat wegspoelt in een glas bier in The Tatami Galaxy of een vlinder tijdens een intense wedstrijd in Ping Pong the Animation), in de talloze close-ups van met zorg uitgevoerde handelingen (zoals het bereiden van voedsel of personages die texturen waarnemen), en in de voorzichtige herkadering die de focus verlegt naar handen en voeten tijdens een gesprek, stelt Yuasa het publiek in staat om een bepaalde sfeer op te nemen zonder letterlijke uitleg.

Yuasa is op zijn best wanneer hij zijn koortsige verbeelding vertaalt naar materiaal dat geworteld is in de echte wereld. Projecten als Ride Your Wave en Japan Sinks: 2020 (2020) leveren misschien wat van de ongebreidelde expressiviteit van hun voorgangers in, maar winnen aan emotionele resonantie en thematische diepgang. De expressionistische benadering van de filmmaker ten aanzien van het landschap is subtieler in deze films, waardoor de integriteit van de gerepresenteerde ruimte behouden blijft, ondanks de uitgebreide fantasie die getoond wordt. Toch vervallen geen van deze twee werken tot sentimentaliteit, de charmante absurditeiten van Ride Your Wave en de ingenieuze complexiteit van de vertelling in Japan Sinks: 2020 verdiepen onze relatie met het verhaal. In combinatie met het assertieve, conventie-doorbrekende INU-OH, onthullen ze een veelzijdige filmmaker op het hoogtepunt van zijn kracht.

– Srikanth Srinivasan