Een surrealistische slaapwandeling met David Lynch

Afgelopen woensdag organiseerde IFFR KINO een zenuwslopende Double Bill. Ja zenuwslopend, want de avond stond in het teken van David Lynch, de regisseur die zelfs mensen met de meest stalen zenuwen niet onbewogen laat. Zijn cinema is verwarrend, angstaanjagend, ongemakkelijk en weerzinwekkend. Maar wat maakt dat de kijkers van zijn films zich zo voelen? En wat beogen zijn films met deze emotionele draaikolk? We doken de duistere bioscoopzaal in voor Lost Highway (1997) en de documentaire die Jon Nguyen over hem maakte: David Lynch: The Art Life (2016). Net zoals we in Lost Highway altijd eerst de geschokte gezichten van de personages zien voordat we zien waar ze naar kijken, bekeken we tijdens deze avond de reacties van het publiek om de Lynchiaanse filmervaring te duiden.

“Lost Highway is een film die niet valt te begrijpen met alledaagse logica, alleen met droomlogica”, zegt keynote spreker Kaj van Zoelen, voordat de film begint. Of zoals Greg Haine zegt in zijn artikel over de film: "Lost Highway acts on the viewers nerves, rather than their thoughts." Dat dit zo is blijkt al snel; het plot schiet alle kanten op. Lost Highway vertelt het verhaal van Saxofonist Fred Madison (Bill Pullman) en zijn vrouw Renee (Patricia Arquette). Het koppel komt er achter dat ze worden gestalkt; dagelijks verschijnt er een videoband op hun stoep met beelden van hun leven. De laatste videoband toont hoe Fred Renee vermoordt. Fred wordt opgepakt en veroordeeld tot de doodstraf. Op opmerkelijke wijze verandert Fred in zijn cel in de automonteur Pete. De kijker ontdekt al snel gekke overeenkomsten tussen Pete en Fred. Zo wordt Pete’s liefje Alice ook gespeeld door actrice Patricia Arquette. Zijn Alice en Renee dezelfde vrouw? En wat is Pete’s relatie tot Fred?

Lost Highway is geen film om te begrijpen, maar eerder om te beleven. Na nog geen vijftien minuten klinken er in de zaal schrille kreten na het eerste schrikmoment. Een stelletje staat op van de eerste rij en verlaat de zaal. Een logisch gevolg van de ijzingwekkende sfeer die de film creëert. Door te spelen met camerahoeken worden zelfs de meest alledaagse situaties vervormt: een normaal gesprek voelt beklemmend, een potje seks dreigend, een huis lijkt wel een labyrint. Nog voordat je weet wat er gaat gebeuren, voel je dát er iets gaat gebeuren. Zelfs tijdens het tweede deel van de film, waar de cameravoering ‘normaler’ is, zonder desoriënterende camerastandpunten, draag je de spanning met je mee. Hier zorgen de dialogen en absurde gebeurtenissen voor grappige situaties. Ondanks dat deze niet bijzonder hilarisch zijn, wordt er in de zaal hard gelachen. Het is een manier om de spanning te ontladen.

De filmscore van Lost Highway dikt de sfeer van onbehagen aan. De kijker wordt regelmatig geconfronteerd met buitenaardse tonen die niet in de scenes thuis lijken te horen. Soms trillend en diep, soms hoog en knarsend. Lost Highway belichaamt Sigmund Freud’s The Uncanny, het Unheimische; iets wat bekend en vreemd tegelijkertijd is en daarom zowel afstoot als aantrekt. Van spanning zie je dat mensen naar het scherm toe leunen: ze willen zien wat er gaat gebeuren. Ze zakken pas weer onderuit als de spanning zakt. Anderen houden tijdens het kijken hun hand dicht bij hun gezicht. Datgeen waarmee ze zichzelf tegen de film kunnen beschermen, houden ze ten alle tijden dichtbij.

Maar waarom wil Lynch ons zo laten voelen? De documentaire van Nguyen, David Lynch: The Art Life, geeft inzicht in de roots van deze duistere stijl. Tijdens de documentaire horen we Lynch herinneringen ophalen over zijn jeugd. Ondertussen zien we hoe hij schildert. Deze beelden worden afgewisseld met archiefmateriaal, foto’s en film van de jonge Lynch én beeldvullende weergaven van zijn schilderijen. De kijker leert dat achter de blauwe ogen van de knappe Lynch heel wat horror schuil gaat. Lynch vindt het fijn om volledig in zijn eigen wereld op te gaan. In elke fase van zijn leven zijn zijn dromen belangrijk voor hem, hoe donker ze soms ook zijn.

De documentaire is een intiem portret van Lynch, zo intiem dat Nguyen ervoor zorgt dat we Lynch zijn perspectief aannemen. Terwijl we Lynch's warme, kalme stem horen vertellen over zijn leven, neemt de film ons mee in zijn duistere kunstwerken. Misvormde lijven met afgehakte hoofden en lange armen, wapens en bloed vullen het beeldscherm. De score van de film wordt aangevuld met griezelige tonen. De realiteit van zijn verhaal en zijn dromen beginnen door elkaar heen te lopen. Dit surrealisme wordt de realiteit van de kijker.

Na de films druppelen de bezoekers de bioscoopzaal uit. Een deel loopt beduusd naar buiten, nog in trance van de films. Anderen gaan met hun vrienden in gesprek. Maar veel woorden komen er niet uit, behalve “Wow, mindfuck”. In de gesprekken voert emotie de boventoon. Ze spreken over dat ze elkaar hoorden lachen, of het moment dat ze bang waren. Ook het moment dat het stelletje wegliep komt ter sprake: “Toen schrok ik zo hard hé”. De bezoekers zijn nog niet volledig ontwaakt uit de droom die Lynch ze voorschotelde.

Dit is precies wat Lynch wil. In het begin van Lost Highway zegt het karakter van Fred dat hij niet van camera’s houdt. Hij wil dingen onthouden zoals hij ze ervoer, niet zoals ze écht waren. Naast dat dit een belangrijke clue is voor de film, geeft het ons ook inzicht in Lynch's visie. Lynch wil dat we afstappen van ons extreme rationale denken. We moeten onze obsessie met het scheiden van feiten en meningen, subjectiviteit en objectiviteit, fake news en echt nieuws, achter ons laten. Want bestaat dit onderscheid wel? En misschien is dat wel the art life: het daadwerkelijk leven van kunst, daar waar het onderbewuste niet wordt onderdrukt en emotie wordt gevierd. Lynch brengt een ode aan ambivalentie in de hoop dat de kijker, terwijl hij de zaal uitloopt, nog even doorgaat met slaapwandelen.