'Elke kunstvorm in Iran is een vorm van protest'

Elke mogelijke kunstuiting wordt in Iran aan banden gelegd door het Ministerie van Cultuur en Islamitische Leiding. 'Iedere kunstenaar, regisseur en artiest heeft er te maken met dezelfde censuur', zegt een Iran-expert van Hivos, een ontwikkelingsorganisatie die zich inzet voor emancipatie, democratisering en armoedebestrijding in ontwikkelingslanden. 'Dat betekent dat alle kunstenaars zich moet houden aan islamitische gedragregels en wetgeving: vrouwen mogen bijvoorbeeld niet zingen of hun haar tonen, en het is verboden in films intieme scènes te laten zien, het regime te bekritiseren of de spot te drijven met profeten, figuren uit de islam, Ayatollahs of het Iraanse regime.'

Geheime dienst

De Iraanse regering zet een geheime dienst in om kunstenaars in de gaten te houden. 'Achterin de zaal zitten vaak agenten die checken of er niets wordt gezegd dat verboden is. Artiesten worden gezien als een verdachte groep, omdat ze onbevangen zijn, vrijheid van expressie nastreven en per definitie meer geneigd zijn tegen de norm van het regime in te gaan.'

Als gevolg van de onderdrukking en staatscontrole is de tegenreactie in Iran groot, en zelfs sterker dan in andere landen in het Midden-Oosten. De Hivos-expert: 'In het Egypte onder Mubarak controleerde de staat ook de productie van films en muziek, maar daarbinnen liet zij ruimte voor moderne kunstexpressies, waardoor kunstenaars feitelijk onderdeel werden van de staatspropaganda. In Iran zorgen de strenge censuurregels er voor dat mensen op zoek gaan naar meer innovatieve manieren om zich te uiten.'

Theater in taxi's

Vrijwel elke filmmaker of kunstenaar in Iran moet oppassen voor maatregelen wanneer ze de regels overschrijden. Toch zijn er spectaculaire Iraanse voorbeelden van filmmakers die vechten tegen de censuurregels: This Is Not a Film, het meest recente project van Jafar Panahi wiens films allemaal verboden zijn in Iran, werd op een usb-stick verstopt in een taart het land uitgesmokkeld; prominente Iraanse regisseurs als Mohsen Makhmalbaf (Nun va goldun) en Abbas Kiarostami (De wind zal ons meenemen, Taste of the Cherry) zijn geëmigreerd omdat ze niet meer in Iran mogen werken; en er zijn tal van plekken waar vooruitstrevende undergroundkunst wordt tentoongesteld, zoals de Parkingallery van de bekende Iraanse artiest Amir Ali Ghassemi, in een parkeergarage in Teheran.

Komt een Iraanse film wel door de censuur heen, dan proberen filmmakers vaak met bepaalde metaforen alsnog verborgen boodschappen over te brengen. 'Zo is er een film die aids aan de kaak stelt op subtiele wijze, zonder het woord 'aids' te laten vallen. Elke kunstvorm in Iran is een soort van protest. Iraniërs proberen de mazen op te zoeken van wat mogelijk is.'

Onderdeel van de levendige undergroundcultuur in Iran zijn filmvertoningen in huiskamers voor een publiek van honderd man, besprekingen van controversiële onderwerpen in koffiehuizen, exposities in informele galerijen en de verkoop van illegale dvd's op bazaars. 'Makers en publiek ontmoeten elkaar soms zelfs in taxi's, waarin hele theatervoorstellingen worden uitgevoerd. Er bestaat in de scene zelfs een heel genre van films die zich in auto's afspelen,' vertelt de Hivos-bron. 'Iedereen weet van het bestaan van een illegale undergroundcultuur, het is niet geheim. Je kunt het zien als een informeel netwerk van kunstenaars.'

Corruptie

Ook al weet iedereen dat er een underground kunstscene is, de illegale kunstnetwerken zijn nog niet opgedoekt door de regering. De Hivos-expert: 'Er zijn regelmatig invallen bij kunstenaars thuis, maar de Iraanse overheid heeft de instelling: alles wat binnen iemands huis gebeurt, is niet onze verantwoordelijkheid. Agenten worden vaak ook omgekocht tijdens invallen, en het innen van geld om de staatskas te spekken houdt de illegale cultuur misschien ook wel in stand. Bovendien is de undergroundscene nu te groot om helemaal uit te roeien.'

Voor Iraanse kunstenaars zelf is deze manier van leven normaal geworden: het hoort er in Iran bij om met censuurregels te leven en op geheime plekken af te spreken. 'Iraanse kunstenaars blijven een eigen manier vinden om er mee om te gaan. Het is een onderdeel van het leven geworden om bijvoorbeeld een undergroundfeestje te organiseren met andere kunstenaars, waar vrouwen hun hoofddoeken afdoen en alcohol wordt geschonken.'