Authenticiteit in toe-eigening

Het verschil tussen offline en online is bijna geheel vervaagd en de internet-meme speelt een cruciale rol in deze versmolten wereld. Wat begon als een snelle manier om een visuele grap te maken, heeft een hele nieuwe ironische laag over ons leven gelegd en de manier veranderd waarop we met elkaar communiceren. Is de meme – als collectief gecreëerd, zich constant herhalend en vaak anoniem proces van visuele communicatie – geëvolueerd tot kunstvorm? En hoe veranderen deze taal en toegevoegde lagen subtekst de manier waarop we verhalen vertellen in de visuele kunst? Dit zijn de belangrijkste vragen die het programma Rabbit Hole onderzoekt.

Een extra laag

Het concept ‘meme’ is in 1976 geïntroduceerd door Richard Dawkins en is een idee, gedrag of stijl die zich binnen een cultuur verspreidt van mens tot mens, met het doel een fenomeen, thema of betekenis over te brengen. Naarmate deze memes zich verspreiden, worden ze door mensen verfijnd, gecombineerd of aangepast, zodat het originele idee steeds verandert. Digitalisering heeft de beschikbare technologie om snel en makkelijk beelden te maken gedemocratiseerd, terwijl internet de benodigde infrastructuur biedt om ze te distribueren onder online gemeenschappen.

Een internetmeme nodigt mensen uit om creatief te zijn. Hoewel het elke willekeurige vorm kan aannemen, zijn de populairste varianten beelden, video’s, hyperlinks, websites of hashtags die zich verspreiden via sociale netwerken, blogs, e-mails en nieuwsbronnen. De processen van reproductie en imitatie hebben betrekking op een gecodeerd sjabloon en niet alleen op de betekenis van symbolen. Die reflexiviteit en metastructuur maken de verschillende lagen alleen begrijpelijk voor hen die bekend zijn met de verwijzingen, ironie en humor. Dit werkt als verbindend mechanisme binnen gemeenschappen, omdat ze zo een eigen taal creëren. Er kan een complicatie optreden als die grapjes voor ingewijden en het specifieke vocabulaire overgenomen worden door buitenstaanders – een toe-eigening van een toe-eigening die een meme doodmaakt. Een internetmeme sterft echter nooit echt. De digitale sporen van materiaal dat in de digitale wereld leeft en ‘sterft’ blijven altijd te vinden online, wat gevolgen heeft voor productie, consumptie, distributie en eigendomsrecht. Immers, de makers zijn ook het publiek, en omdat memes vaak van een onduidelijke bron afkomstig zijn, is het lastig te zeggen wie wat is. In plaats van nieuwe dingen te scheppen, recyclen mensen beelden die al bestaan, ze reanimeren dode memes tot iets nieuws en eigenen zich dat beeld keer op keer opnieuw toe. De verhalen houden nooit op.

Gemeenschappelijke creatie

De circulaire aard van de afbeelding is een terugkerend thema dat op verschillende manieren wordt onderzocht in de werken die te zien zijn in Rabbit Hole. De kunstenaars en filmmakers maken originele werken, die veelal gebruikmaken van of commentaar geven op bestaand materiaal van vaak anonieme gebruikers. Ze gebruiken beeldtaal die geïnspireerd is door internetmemes om hun verhaal te vertellen en te reflecteren op de impact van memes in de echte wereld.

Het hart van het programma is het Meme Café, een expositie die meme-gerelateerde werken bij elkaar brengt. Net als internet staat de expositie open voor iedereen die iets wil bijdragen of delen. Het Europese collectief Clusterduck reflecteert op online meme-personages vanuit verschillende invalshoeken in hun #MEMEPROPAGANDA Goes to Rotterdam. Ze nodigen bezoekers uit om mee te doen door gezamenlijk personages te creëren op een speciale website en te posten en te praten over memes op hun speciale image board. Ze gaan ook in op de vraag hoe meme-personages toegeëigend kunnen worden door verschillende (politieke) groepen online en offline, zoals Pepe the Frog, striptekenaar Matt Furie’s onschuldige creatie die ingelijfd werd door white supremacists op platforms als 4Chan, en sindsdien door de ADL (Anti-Defamation League) wordt aangemerkt als symbool van haat.

Maar er zijn ook vele voorbeelden in de bioscoop te zien die ingaan op de impact van memes op het vertellen van verhalen. Dan Schoenbrun’s A Self-Induced Hallucination is bijvoorbeeld een nieuwe onafhankelijke film die helemaal draait om Slender Man, een fictief bovennatuurlijk personage dat in 2009 is geboren als creepypasta internetmeme. Aan de hand van YouTube-beelden reflecteert de film op online verhalen die gezamenlijk tot stand komen. Dit kan resulteren in hechte online gemeenschappen, maar kan ook een keerzijde hebben met rampzalige gevolgen in de echte wereld.

Afsluiten of opnieuw beginnen?

Terugkerend naar de beginvraag: kunnen memes zelf kunst zijn? En hoe veranderen memes de manier waarop we verhalen vertellen? We moeten goed beseffen dat we pas spreken van een meme, als de culturele entiteit massaal gekopieerd, creatief aangepast en verspreid wordt. Toen kunstenaar David OReilly zijn video Octocat Adventures maakte, was het vast niet zijn intentie een meme te maken, maar dat werd het wel. Zijn nieuwe werk Octocat Story bestaat dan ook volledig uit de door fans gemaakte video’s en kunstwerken die internet overspoelden nadat zijn originele video viral was gegaan.

Zoals bij alle andere kunstvormen hangt veel af van de context. Een bepaalde meme wordt misschien niet als kunst beschouwd, maar het kan een een inspiratiebron zijn voor nieuwe en originele werken, zoals te zien is in werken in Rabbit Hole. Misschien moeten we niet proberen om hierover een boude uitspraak te doen en gewoon kijken naar de installatie Get Your Views; Is This Meme Art? van Sasha Gransjean. Dit werk combineert kunst en digitaal afval zonder de twee duidelijk af te bakenen en nodigt bezoekers uit zelf te beslissen.

Met bijdragen van gastcuratoren Christopher Osborn en Ioana Stanescu.