In herinnering: Gertjan Zuilhof

Gertjan Zuilhof straalde een passie en bescheidenheid uit van iemand die wist dat hij iets unieks te geven had. En dat had Zuilhof zeker, waarbij IFFR zich als een van de grootste begunstigden van zijn genialiteit en generositeit kon rekenen.

Een kwart eeuw lang vormde Zuilhof het hart van het programmeursteam van IFFR. Hij droeg bij aan de artistieke visie van het festival en drukte zijn persoonlijke stempel op de programmering middels de regio’s die hem aan het hart lagen. Zijn liefde voor de cinema van Zuidoost-Azië maakt de weg vrij voor het internationale succes van filmmakers als Lav Diaz en Khavn De La Cruz, ondersteunde de groeiende belangstelling voor onafhankelijke cinema uit Maleisië en bracht de weinig bekende, maar vitale film- en videokunstscene van Myanmar onder de aandacht.

Naast programmeur en teamspeler was Zuilhof ook een curator en indrukwekkende solist, verantwoordelijk voor enkele van de meest spectaculaire en gedenkwaardige projecten in de geschiedenis van IFFR. In lijn met de Provo-mentaliteit – die al doorklonk in zijn vroege artikelen voor De Groene Amsterdammer – beschouwde hij cinema als een wrede machine, een medium dat zich verdiepte in activiteiten en personen die moreel beladen waren, zo niet ronduit verschrikkelijk. Terwijl de wereld werd verleid door de allure van Tarantino-achtig geweld, onderzocht Zuilhof juist de morele en esthetische implicaties van deze trend. Net zo gedurfd, maar subtieler van toon, was zijn verkenning van de filmische betekenissen die verscholen lagen in Lof der zotheid van Erasmus.

Zijn uitgebreide studie van de Afrikaanse cinema – waar halverwege de jaren 2000 nauwelijks aandacht voor was – was misschien wel zijn grootste onderneming. Zuilhof startte een reeks programma’s, die hij vaak koppelde aan tentoonstellingen, gebaseerd op zijn reizen door het continent. Zuilhof keerde terug van zijn reizen met meer dan alleen films, hij bracht een volledig ecosysteem aan installaties, kunstwerken en visuele experimenten met zich mee – velen daarvan zouden nooit buiten hun land van herkomst zijn gereisd zonder zijn vastberadenheid, hij vond: de wereld moet dit zien.

Maar Zuilhof was geen romanticus of dromer. Hij ontdekte nieuwe makers in de verste uithoeken van de wereld, maar was zich ook bewust van de verschuivende machtsverhoudingen. In Raiding Africa sprak hij met zowel fascinatie als onbehagen over de groeiende invloed van de Volksrepubliek China in Afrika ten zuiden van de Sahara. Hij trok geen simpele morele conclusies, wetende hoe revolutionaire ideeën in een oogwenk kunnen vervallen tot holle slogans en hoe belangrijke filmtrends enkele jaren later als lachwekkend kunnen worden gezien. Voor hem draaide het allemaal om hoe ideeën, beelden en geluiden van betekenis kunnen veranderen afhankelijk van de context: in de ene omgeving kan een film discussie voeden, terwijl deze in een andere setting het gesprek juist kan verstikken. Een mate van voorzichtigheid was belangrijk, zowel als het hebben van een scherp ethisch kompas. Noch cinema noch het leven was simpel.

Een van Zuilhofs meest visionaire ideeën was Happy Endings: When Festivals Are Over, ontstaan op een moment dat het mondiale festivalcircuit zijn verzadigingspunt bereikt leek te hebben – of misschien zelfs wel langzaamaan tot stilstand begon te komen. Hij vroeg zich af hoe het plezier en de nieuwsgierigheid van de filmcultuur kon voortbestaan buiten de rigide structuren van festivals om. Een van zijn meest memorabele antwoorden op dit vraagstuk was een futsaltoernooi waarin de ware magie niet op het veld plaatsvond, maar in de pauzes: wanneer mensen samen zaten, filmpjes op hun telefoons keken, aten, dronken en praatten. Zuilhof was een kunstenaar in beweging, voor wie elk einde vooral een begin was. In de laatste jaren van zijn leven reisde hij veel en vond hij een nieuwe roeping in het tekenen, wat leidde tot diverse tentoonstellingen.

Gertjan Zuilhof heeft ons nu verlaten, uit vrije wil, om jaren van meer lijden dan echt leven te voorkomen. Misschien beschouwde hij dit moment in de geest van de titel die Alexander Kluge gaf aan zijn film over Christoph Schlingensief: TOD = (Die längste Zeit meines Lebens) – Death = (The Longest Time of My Life).

Zijn nalatenschap blijft in ons voortleven. Waar IFFR zich ook begeeft, zal zijn geest met ons meereizen. Door Gertjan Zuilhof te gedenken, zullen we altijd op koers blijven.

– door Vanja Kaludjercic